خطرات آلودگی نوری را جدی بگیریم
در دنیای امروز آلودگیهای فراوانی دامنگیر بشر شده است. از آلودگی هوا گرفته تا خاک و آب و غیره. اما برخی از آلودگیها مانند آلودگی نوری، هرچند اثرات خود را در کوتاه مدت نشان نمیدهند، اما بسیار مضر و خطرناک هستند. اگر بخواهیم از آلودگی نوری تعریفی ساده بیان کنیم، باید بگویم که آن بخش از نور راکه هدر میرود و استفاده نمیشود، آلودگی نوری میگویند. در برخی از کشورها این نوع آلودگی به بحرانی جدی تبدیل شده است. منشا اصلی آلودگی نوری در شهرها بهطورکلی از لامپهای معابر،کوچهها و بزرگراهها و مقداری نیز از تابلوهای تبلیغاتی و نورافکنها ساطع میشود. یک لامپ موجود در معابر شهری با محاسباتی که انجام شده بین ٣۵تا۶٠درصد نور خود را به آسمان یا اطراف پخش کرده و هدر میدهد. با این حساب اگر بهطور متوسط هر لامپی حدود نیمی از نور خود را هدر دهد، آنگاه شاهد آن هستیم که روزانه چه حجم عظیمی از انرژی از طریق لامپهای موجود در کوچهها و بزرگراهها به راحتی اتلاف میشود. ضرر و زیان ناشی از اتلاف انرژی از طریق آلودگی نوری بسیار بالاست. لامپهای معابر به جای روشن کردن بهینه سطح زمین، بیشتر نور خود را به اطراف پراکنده میکنند. ضررهایی اقتصادی ناشی از این اتلاف انرژی تنها یک روی سکه است. آلودگی نوری سلامت روحی و جسمی انسانها را به شدت تهدید میکند. در مغز انسان هورمونی بهنام ملاتونین ترشح میشود که ترشح آن به شدت به میزان نور محیط وابسته است. این هورمون نقش حیاتی در تنظیم و آماده کردن بدن برای استراحت شبانه و فعالیت روزانه ایفا میکند. روشن شدن بیش از حد محیط انسان در شب باعث اختلال در نظم ترشح این هورمون شده و چرخه طبیعی بدن را برهم میزند. این امر باعث بدخوابی و افسردگی و خستگیهای روزانه میشود. همچنین برخی از سرطانها نیز از تابشهای مضر برخی از لامپها نشات میگیرد، اما اثر مخرب دیگر آلودگی نوری بر آسمان شب است. انسان هزاران سال است که با رواندازی از ستارگان به خواب رفته است ولی در مدت زمانی اندک آسمان پرستاره خود را در شهرها از دست داده است. به طوری که بیش از نیمی از مردم زمین، دیگر شاهد زیباییهای آسمان شب نیستند.
این مسأله اخیرا در ایران هم به شدت در حال تبدیل شدن به یک معضل است. بهطور مثال چند سالی است که دیگر در کلانشهرهایی همچون تهران و مشهد و اصفهان، تعداد ستارههایی که در آسمان دیده میشوند، از انگشتان دست فراتر نمیرود. بنابراین منجمان برای دیدن آسمان تاریک باید دهها یا صدها کیلومتر از شهرها فاصله بگیرند. حدود٢٠سال پیش در فاصله١۵٠کیلومتری تهران، آسمان پرستارهای وجود داشت که امروزه بر اثر رشد نور تهران از بین رفته است. بنده طی ده سال تحقیق بر آلودگی شاهد نابودی مکانهای پرستاره زیادی بودهام. شاید این مسأله در نگاه اول دغدغهای بیاهمیت جلوه کند. ولیکن گونههای زیادی از حیوانات اعم از پرندگان و خزندگانی مانند لاکپشتها برای مسیریابی از نور ستارگان کمک میگیرند و شاید برایتان جالب باشد که بدانید در شهرهای بزرگ جهان بهطور روزانه شاهد مرگ تعداد زیادی از پرندگان بر اثر برخورد به برجها بلند هستیم. پرندگانی که نورپردازیهای غیراستاندارد موجود در برجها و ساختمانهای بلند را با نور ستارگان در آسمان شب، اشتباه میگیرند.
با آنکه زنگ خطر آلودگی نوری در بسیاری از کلانشهرهای ایران به صدا در آمده است، اما متاسفانه در کشور مسؤولان مربوطه به ویژه اداره برق یا محیط زیست از این آلودگی اطلاعی صحیح ندارند و با بیمیلی نتایج تحقیقاتمان را پذیرا میشوند، گاهی اصلا پذیرا نمیشوند. این در حالی است که در کشورهایی همچون چک، آمریکا، ایتالیا، هلند، برزیل و … سالهاست که به اصلاح منابع نوری خود میپردازند و آلودگی نوری را جدی گرفتهاند.
البته هنوز فرصت برای متوقف کردن رشد آلودگی نوری با کمترین هزینهها وجود دارد. استفاده از سرپوش مناسب برای لامپها و بهرهگیری از فناوریهایی همچون الایدیها میتواند از این اتلاف انرژی زیاد جلوگیری کند. منجمان شاید از معدود اقشار جامعه باشند که بهطور مستقیم با این پدیده در حال دستوپنجه نرم کردن هستند و این مسأله باعث شده در بیشتر جاهای دنیا ستارهشناسان در خط مقدم مبارزه با آلودگی نوری قرار بگیرند، اما با توجه به اینکه این نوع خسارتهای جبران ناپذیری بر سلامت، اقتصاد و محیط زیست کشور وارد میکند، لازم است سازمانهای مربوطه همچون ادارات برق ، محیط زیست و غیره به طور جدی وارد عمل شده و با آگاهی و برنامهریزی دقیق، به مبارزه با آلودگی نوری بپردازند. چرا که چند برابر هزینههایی که در این زمینه انجام میدهند، از محل صرفهجویی در مصرف انرژی و بهبود وضعیت محیطزیست در مدت زمان اندکی جبران میشود.