در این صفحه از روش های تاریخی درمان در ایران می نویسم،  که همچنان موازی با پزشکی مدرن در جریان است.  این درمان تاریخی ایرانی،  در چند دهه گذشته بخاطر تبلیغات پزشکی و داروئی سرمایه داری رو به زوال رفت،  ولی اکنون دوباره لنگ لنگان و کم کم رو به رونق گذاشته است.

   گیاهان دارویی

      انسان جزئی از طبیعت است،  بهمین جهت،  طبیعت برای مداوای هر بیماری انسان،  گیاهی عرضه کرده است.  انسان هر چه به طبیعت نزدیکتر شود،  سالم‌ تر می ماند و بیشتر عمر می‌کند، همچنین می تواند جهت درمان بیماری خود،  از موارد طبیعی استفاده کند.  باید گفت که انسان تنها با دارو های شیمیایی مداوا نمی‌شود،  عوامل طبیعی ضمن نقش پیشگیری،  دارو و درمان در برابر بیماریها را هم دارند.  گیاهان دارویی یکی از برکات طبیعت و زمین ما است،  و اصولاً بر همین اساس طی ۷۰۰ میلیون سال،  زیست شکل گرفته است.  استفاده از گیاهان دارویی برای درمان بیماریها،  از ابتدای پیدایش انسان بوده است.  نباید نادیده گرفت،  حیوانات هم برای درمان خود از گیاهان مخصوصی،  که می دانند استفاده می کنند.  گیاهان دارویی در طبیعت می‌رویند،  در دشتها، مراتع وسیع، جنگلها و … پیدا می‌ شوند.  بدست کسی کاشته و آبیاری نشده است،  هزاران سال است که بدین منوال در چرخه حیات بوده،  و طبیعت را آرایش می‌دهند.

   رابطه گیاهان دارویی و بیماری ــ  هر خاکی و هر آب و هوایی،  بستر انواع از گیاهان دارویی است.  بنابر این همه چیز در همه جا نمی‌روید،  و حکمت خلقت در این است،  که هر جا بیماری هست،  قطعا نوع گیاه دارویی آن نیز یافت می‌شود.  از طرفی همه گیاهان داویی در یک فصل خاص نمی‌رویند.  هنوز کسی رابطه بین شیوع بیماری در یک فصل،  یا یک زمان و وفور گیاهان دارویی آن فصل را جستجو نکرده است،  ولی می‌دانیم که بسیاری از بیماریها در فصل خاص شیوع پیدا می‌ کنند،  و بعضی از گیاهان دارویی شناخته شده و ناشناخته،  نیز در همان فصل به وفور یافت می‌شوند.  هر ماده که در گیاهی پیدا می‌شود،  دارای نقش خاصی در گیاه می ‌باشد،  ماده می‌تواند در ساختمان گیاه برای انجام اعمال حیاتی بکار رفته باشد،  ماده می‌ تواند در ساختار خواص فیزیکی و شیمیایی گیاه نقش داشته باشد.

   روغنهای عطری:  مواد عطری،  درمان بخش تمیز کننده،  ضد عفونی کننده،  محرک اشتها، هضم کننده غذا،  ضد درد،  ضد نفخ معده و روده،  و ضد اسپاسم عضلانی می‌باشند.

   آلکالوئیدها:  انواع مواد مخدر از جمله مرفین،  کدئین و کوکائین،  در شمار آلکالوئیدها هستند. هر کدام از این مواد نقش مخصوص و معین در درمان بیماریها دارند.

   مواد پروتئینی:  مواد پروتئینی از ترکیب اسید های آمینه ایجاد شده‌اند،  نصف اسید های آمینه را انسان قادر به سنتز آنها نیست،  و باید توسط تغذیه گیاهی و جانوری وارد بدن شوند.

   مواد تلخ مزه:  بسیاری از گیاهان دارای مزه تلخ مزه هستند،  مانند کاسنی که خواص دارویی و درمانی دارد.  مواد تلخ مزه غیر سمی محرک اشتها بوده،  و تحرک کننده بسیاری از اندام های برای فعالیت بیشتر مانند،  کبد و کیسه صفرا هستند.

   فلاونوئیدها:  فلاونوئیدها مواد موثری هستند،  که عمدتا در گیاهان عالی یافت می‌شوند،  این مواد انواع سموم در بدن را خنثی می‌کنند.

   تاننها:  خاصیت ضد درد دارند،  لثه‌ها و پوست دهان را محکم و تمیز می‌کنند،  اثر مثبت روی جدار معده و روده‌ها دارند.

   مواد لعاب‌دار:  وظیفه این مواد این است که مایعات را به این مواد متصل می‌کنند،  این مواد موجب کاهش کلسترول خون می‌شوند.  گیاه پنیرک، ختمی و بارهنگ، غنی از مواد لعاب‌دار هستند.

   جالب:  از دیگر مواد موجود در گیاهان دارویی، ‌ می ‌توان به ویتامین ها،  اسید های گیاهی و قندها اشاره کرد.

   تهیه و تبدیل گیاهان دارویی

      هر گیاهی در طبیعت دارای روند رشد ویژه خود می‌ باشد،  خواص گیاهان در فصول، هفته‌ها، وقتی روز و شب متغیر است،  به عنوان مثال بعضی از گیاهان به هنگام صبح،  و بعضی به موقع عصر و شب،  معطر می ‌شوند.  بنابر این از نظر خواص دارویی،  زمان مناسب برداشت محصول دارای اهمیت خاصی است.  قسمت های مختلف گیاه نیز دارای اثرات متفاوت هستند،  در بسیاری از موارد ماده موثر عمدتا در برگ، شکوفه، ساقه، ریشه، بذر یا میوه است.  همیشه گلها را قبل از ظهر،  یعنی زمانی که شبنم یا رطوبت شبانه از بین رفته است،  جمع آوری می ‌کنند.  معمولاً برگ های گیاه مورد نظر را،  قبل از غروب آفتاب جمع آوری می کنند.  بعضی از گیاهان باید در ظروف سر بسته و یا در کیسه کتانی نگهداری شوند.  کسانی که ذخیره سازی می ‌کنند،  باید مرتبا از نمونه‌ها بازدید کرده،  و از آفات و امراض احتمالی آگاه باشند.

      در سرزمین های که سابقه طولانی اقامت انسان دارند،  مردم آنجا تجربه خوبی برای استفاده از گیاهان دارویی را دارند،  ولی در سرزمین هایی که مردم سابقه زندگی در آنجا را ندارند،  فاقد تجربه استفاده از گیاهان دارویی هستند.  در هر صورت بهره برداری و تجویز گیاهان دارویی، تخصص مخصوص می خواهد،  که باید زیر نظر مراجع علمی صلاحیت دار قانونی انجام شود.  در این موارد رشته های تحصیلی در دانشگاه های کشور های جهان وجود دارد،  و جوانان تحصیل کرده ای برای آینده پرورش می دهند.

   تهیه پودر گیاهان داویی ــ  در طول سال تهیه گیاه تر و تازه میسر نیست.  لذا گیاهان جمع آوری شده را بعد از خشکیدن،  باید به ورت پودر درآورده،  حتی‌المقدور در شیشه‌ های دهان گشاد نگهداری کرد.  پودر می‌تواند شامل اندام های گیاهی باشد،  که جداگانه نگهداری می‌شود.

   گیاهان دارویی مهم ــ  گل سرخ، بومادران، الکیل کوهی، برگ بو، لیموترش، وانیل، نعنا، فلفل سیاه، جعفری، میخک، پرتقال، هل، کافور، زنبق، بابونه و … از گیاهان دارویی مهم هستند.

   گیاهان دارویی ایران

      از گذشته های دور ایران عزیز بخاطر داشتن سرزمین وسیع با آب و هوای گوناگون بزرگترین تولید کننده گیاهان دارویی بود.  در طول تاریخ هزاران حکیم و طبیب ایرانی،  که معروف بودن آنها تا امروز در دنیا باقی است،  در تهیه و تجویز و استفاده صحیح از گیاهان دارویی و طب سنتی در خدمت بشر و مردم شهر و دیار خودشان بودند.  هزاران سال پیش این علم از ایران به یونان و مصر و چین و هند رفته،  و پزشکان قدیمی ایرانی صدها نوع گیاه دارویی تهیه شده در ایران را به تمام گیتی و در خدمت به مردم بکار می بردند.  امروزه بیش از ده هزار نوع گیاه دارویی در ایران شناخته شده است،  که برای مردم و استفاده کنندگان مسلم شده است،  که تاثیر این گیاهان و دارو های سنتی بیشتر از دارو های امروزی است.  آمار نظام پزشکی ایران میگوید،  در حال حاضر ۸۰ هزار پزشک در ایران مشغول طبابت هستند،  که این بیش از دو و نیم برابر استاندارد جهانی است،  بیماران با مراجعه به این پزشکان گاهی به درستی درمان نمیشوند،  علت چیست؟ شاید دارو های امروزی اثر ندارند و یا تاثیر شان را از دست داده اند.

      بهتر است با استفاده درست و علمی از گیاهان دارویی و درمان سنتی و تاسیس یک دانشگاه برای این منظور،  گشایش جدیدی در درمان بیماری های بیشمار مردم باشد.  در طول تاریخ مردم دو طرف کویر های ایران یعنی ولایت ئیراق منجمله چین استان و هند استان و…،  و ولایت ئیران از طریق جاده طولانی ری با یکدیگر مبادلات داشتند،  و گاهی از دورانها در این جاده که از قزوین تا نیشابور،  ری داشت،  ری یعنی بلندا،   زنجیروار کاروانها در حرکت بودند.  در قرن ۲۰ کشور چین با کمک عوامل استعماری این راه را،  جاده ابریشم نامیدند،  و گفتند که از کشور چین تا اروپا امتداد داشت،  درصورتی که راه ابریشم،  ابریشم ایرانی تولید چین استان ایران را به روم ایران و شوش ایران می برد.  در میان راه شهر ری یکی از مراکز مهم مبادلات تجاری و از جمله آن گیاهان دارویی بود.  بنا براین شهر ری مرکز علم پزشکی هم گردید،  که طی حدود دو هزار سال دانشمندان معروفی به جهان عرضه کرده است.  کتابها و تجربیات اینان پایه گذار علم پزشکی در دانشگاه های قرون جدید بود. 

   پرسش:  آیا شما تاکنون از گیاهان دارویی و طب سنتی استفاده کرده اید؟

   مزاج شناسی سنتی

      یکی از مهمترین موضوعات پزشکی سنتی که خیلی کار آمد هم بود،  مزاج شناسی است،  مزاج شناسی در علوم امروزی پزشکی جایگاه کمتری دارد،  زیرا برای شرکت های بزرگ داروئی و دانشگاه ها صرفه اقتصادی ندارد درباره آن تحقیق و بررسی کنند،  و جهت استفاده عموم منتشر نمایند.  در روستا های ایران هنوز پزشکان سنتی وجود دارند،  که در این باره خوب می دانند،  من سعی کردم اطلاعات آنها را گرد آوری نمایم،  اما چون گرایش تحقیقی من تاریخ اجتماعی است،  این اطلاعات را طبقه بندی علمی نکرده ام.  امیدوارم جوانان باهوش رشته ها و گرایشات مربوطه این کار را بکنند،  و بسادگی از کنار انواع اطلاعات و داده ها که اطراف آنها ریخته نگذارند،  و آنها را گرد آوری و طبقه بندی علمی نمایند،  تا بلکه ایران و ایرانی موفق تر وارد تمدن کنترل انرژی شود.

   طبیعت مزاجی بشر

      بشر و حیوانات از طبیعت غذا می خورند،  که پس از هضم و جذب تبدیل به مواد اصلی بدن می شوند،  که شامل:  ۱ ـ  صفرا،  ۲ ــ  دم،  ۳ ــ  بلغم،  ۴ ــ  سودا،  و ماده شکل دهنده:  خلط،  هستند.  هر گاه میزان این چهار مورد در بدن انسان به تناسب طبیعی وجود داشته باشد،  آن فرد مزاجی معتدل دارد.

    از زمان های قدیم،  حتی قبل از زرتشت،  می دانستند زمین و آفرینش بر چهار پایه استوار است:

    * ۱ ــ  آتش =  گرم و خشک است =  صفرا،

    * ۲ ــ  هوا =  گرم و تر است =  خون،

    * ۳ ــ  آب =  سرد و تر است =  بلغم،

    * ۴ ــ  خاک =  سرد و خشک است =  سودا،

    رکن پنجمی هم وجود دارد،  که حاکم بر نسبت آنها می باشد:

   * ۵ ــ  روح حاکم =  نظام دهنده = خلط،

      چهار رکن اصلی در تمام گیاهان و موجودات وجود دارد،  و انسان که از آنها تغذیه می کند باید ویژگی های آنها را بشناسد،  و به درستی و مناسب برای تغذیه استفاده نماید.  در طبیعت که بر گرفته از این اصول است، گیاهان و موارد قابل خوردن دارای مزه های اصلی وابسته به سرد و یا گرم می باشند:

   * مزه های گرم =   شیرین،  تلخ (بجز کافور)، ترش، گس،

   * مزه های سرد =  شور، تیز و تند،

      از طریق رنگ و بو نیز می توان مزاج خوراکی ها را ارزیابی کرد،  و قانون را تکمیل نمود.  اندازه های گرمی و سردی در خوراکی ها متفاوت است،  بعضی گرمتر و بعضی سرد تر هستند،  شناخت اینها خیلی مهم است.  افراد مسن بویژه در روستاها این اندازه را بخوبی می دانند.

   * خوراکی های گرم و خشک =  صفرا زا یا صفرا ساز،  نامیده می شوند،  گویند موجب گرمی و انرژی و هضم غذا می شود:

    سبزیجات:  سیر، پیاز، کرفس، ترب، پونه، بادنجان، فرنجمشک، مرزه، کنگر، نعناع، شوید، شنبلیله، ریحان،

    میوه ها:  انبه، به، نارگیل، زیتون،

    دانه ها:  شاه دانه، شنبلیله، فندق، پسته، جو دوسر، نخود، لپه،

    لبنیات:  پنیر کهنه،

    روغن ها:  گردو، تخم کتان، زیتون، شاه دانه، مرزنجوش، سوسن،

    گوشت ها:  گنجشک، کبوتر، گوزن، آهو، شتر، مرغابی،

    عطرها:  مشک، زعفران، کوشنه،

    ادویه ها:  (ادویه ها عموماً گرم و خشک هستند)، زیره، زنیان، سیاه دانه، فلفل، دارچین، زنجبیل، خولنجان، خردل،

   * خوراکی های سرد و خشک =  سودا زا،  نامیده می شوند،  گفته می شود استخوان بندی بدن را می سازد و اشتها ایجاد می کند،  زمینه دفع مواد زائد بدن را فراهم می کند:

    سبزیجات:  گشنیز، کلم، تره، سماق،  کاسنی، ترشک،  زیتون سفید، بنفشه،

    میوه ها:  تمشک، غوره خشک، خرمالوی کال، پوست هندوانه، هندوانه نارس، انار ترش، 

    دانه ها:  باقلا، عدس، خشخاش، شاه دانه، جو سیاه،

    لبنیات و روغن ها:  بنفشه، بید، نیلوفر،

    گوشت ها:  گاو و گوساله فریز شده، ماهی سرخ شده،

   * خوراکی های گرم و تر =  دم زا،  در بدن گرما و رطوبت پدید می آورند و موجب خون سازی می شوند:

    سبزیجات:  پونه، نعناء، ریحان، شاهی، طرخون، پیازچه، پیاز قرمز، تربچه،

    میوه ها:  انگور، انبه، انار شیرین، خرما، موز، سیب، گلابی، زیتون، خربزه، توت سفید،

    دانه ها:  گندم، نخود، برنج گرم و گرده یا چمپا، کنجد، سیاه دانه، روغن کنجد و زیتون، کشمش، توت خشک، شکر سرخ،

    لبنیات ها:  روغن حیوانی و محلی،

    گوشت ها:  گوسفند، شتر مرغ، بوقلمون، میگو،

   * خوراکی های سرد و تر =  بلغم زا،  نامیده می شوند،

    سبزیجات:  کاهو، گشنیز، شاتره، خرفه، کاسنی، اسفناج، ترشیها،

    میوه ها:  کیوی، پرتقال، خیار، گوجه فرنگی، گوجه سبز، لیمو ترش، آلو، گیلاس، توت فرنگی، زرشک، گریپ فروت،  هندوانه، کدو، انار ترش، ترشک، زالزالک،

    دانه ها و بذرها:  جو، لوبیا سفید، لوبیا چشم بلبلی، عدس، ماش، اسفرزه، تخم خیار، تخم کدو، بذر کتان،

    لبنیات:  شیر کم چرب، پنیر،

    گوشتها:  ماهی، گوساله و گاو، اردک، غاز، گوشت و تخم پرندگان،

    * خوراکی های معتدل =  از نام آن پیداست که اعتدال دارند،

    سبزیجات:  کاسنی، خرفه،  روغن ها:  کنجد، بادام، نرگس، بنفشه، بید،

    میوه ها:  توت سفید، شفتالو، زرد آلوی شیرین،

    دانه ها:  کنجد، بذر کتان،

    موارد چهار گانه مزاجی،  شکل و روحیه شخص را تعیین می کنند،  در صورت عدم تعادل بیماری می گردد، و مانند زیر نامیده می شود:

    * ۱ ــ  بیماری های گرم و خشک =  افزایش صفرا =  مزاج صفراوی،  موجب داغ شدن پاها، سردرد، خارش، الرژی، عصبانیت آنی، تشنگی زود رس، تلخی دهان، بی اشتهایی، بی قراری، کم خونی.

    * ۲ ــ  بیماری های سرد و تر =

    * ۳ ــ  بیماری های سرد و خشک =

    * ۴ ــ  بیماری های گرم و تر =  

    یا اختلال مزاجی مانند زیر نامیده می شود:

    افزایش دم =  مزاج دموی، یا،  افزایش سودا =  مزاج سوداوی،

  برای تعادل مزاجی باید برعکس آن موارد خورده شود،  مثلاً برای کاهش حرارت صفرا باید رطوبت را افزایش داد،  و از صفرا زدا بهره گرفت.  برای کاهش سردی و خشکی باید از حرارت و رطوبت استفاده کرد،  یعنی سودا زدا و تا آخر،  معادل درمان به ضد و تقویت به عین.  در صورت ادامه مشکل مزاج،  اگر نسبت به تعادل آن اقدام نگردد،  تبدیل به بیماری می شود.  در نتیجه ضروری است برای سلامتی طبیعی،  گرمی ها و سردی ها را باید شناخت،  البته تا زمانیکه فرد بچه و جوان است،  معمولاً نیازمند این اطلاعات نیست،  چون طبیعت ساختار او را هماهنگ می کند،  اما بزودی برای او هم نیاز می شود.

    خوراکی ها با دو ویژگی اصلی در بدن ظاهر می شوند:

   * ۱ ــ  مزاجی =  شامل،  تمام گرمی ها و سردی ها که توضیح داده شد،

   * ۲ ــ  کیفی =  قدرت کار کرد،  خاصیت و التیام بخشی،  و…